Umuhimu na Udhaifu wa Mfumo wa FPTP —

Home	Encyclopaedia

Personal tools

You are here: Home → Encyclopaedia → Mada → Mifumo ya Uchaguzi → Mifumo na Athari Zake → Mifumo Yenye Wafuasi Wengi → First Past The Post (FPTP) → Umuhimu na Udhaifu wa Mfumo wa FPTP

face

Electoral Systems

Topic IndexUmuhimu na Udhaifu wa Mfumo wa FPTP

Umuhimu wa FPTP

Mfumo huu kama mifumo mingine ya uchaguzi yenye wafuasi wengi kimsingi hutetewa kutokana na hali kwamba ni sahihi na mazoea yake ya kutoa washindi ambao ni wawakilishi waliotengewa maeneo mahsusi ya kijiografia na ya utawala ni kwamba:

Hutoa uteuzi ulio wazi wa wapigaji kura kati ya vyama viwili vikuu. Mwelekeo hasi unaokabiliwa na vyama vya tatu vidogo vilivyotawanywa na vyenye wafuasi wachache chini ya FPTP katika hali nyingi huufanya mfumo wa chama kilicho kulia au kilicho kushoto kutokana na nguvu pinzani. Vyama vya tatu hudidimia na huwa havifikii kiwango cha ufuasi wa wengi ambapo kura ya kitaifa huzalisha asilimia ya viti inayoweza kilinganishwa katika bunge.

Matokeo yake ni uwepo wa chama kimoja serikalini. Viti vya ziada katika chama kikubwa zinazobainika zaidi chini ya FPTP (kwa mfano pale ambapo chama kimoja hushinda asilimia 45 ya viti vyote) humaanisha kwamba serikali za muungano huwa zimejitenga bali na kutenga utawala. Hali kama hii husifiwa kutokana na uwezo wake wa kutoa Baraza la mawaziri ambalo halijafungwa na vkwazo vya kujadiliana na chama kidogo kishirikishi.

Hutoa upinzani ulioshikamana katika bunge, hakika upande mwingine wa serikali ya chama kimoja kilichoimara ni kuwa upinzani nao hupewa viti vya kutosha ili kuwawezesha kufanya jukumu la ukaguzi wenye makini na kujitoa kama kibadala halisi kwa serikali inayotawala . Hili hupendelea zaidi vyama vya kisiasa. Katika jamii ambazo zimegawika zaidi kikabila au kimaeneo, FPTP hupendekezwa ili kuvihimiza vyama vya kisiasa kuwa ‘makanisa mapana’ yanayojumuisha vipengele mbalimbali vya kijamii, hasa pale ambapo kuna vyama viwili vikubwa pekee na makundi mengi tofauti ya kijamii. Vyama hivi basi huweza kutoa wagombeaji kutoka maeneo tofauti. Huko Malaysia, kwa mfano, serikali, ya Barisan Nasional imeundwa chini ya mwondoko wa mwavuli mmoja mpana unaoshirikisha wagombeaji nchini Malay, China na India katika maeneo yenye uchangamano mwingi wa kikabila .

Huwacha nje vyama vilivyozidi mbali na uwakilishaji bungeni, isopokuwa tu pale ambapo ufuasi wa vyama vya wachache visivyo kadri huwa zinapatikana katika eneo moja kijiografia, si rahisi kushinda viti vyovyote chini ya FPTP. (ikilinganuliwa na mfumo wa List PR ya wilaya ya kiwango kimoja cha kitaifa na idadi kubwa ya viti, sehemu ya asilimia moja ya kura ya taifa huweza kuhakikisha Uwakilishaji bunge).

Huimarisha uhusiano kati ya maeneo bunge na wawakilishaji wake. Kwa kuwa hutoa bunge la wawakilishi kutoka maeneo yote ya kijiografia waliochaguliwa kuwakilisha maeneo yaliyowekwa wazi ya miji mikuu, miji au maeneo kuliko uwakilishaji tu wa vyama. Baadhi ya wachanganuzi huonelea kwamba uwajibikaji huu wa kijiografia ni muhimu katika jamii zenye shughuli za kilimo na katika nchi zinazoendelea.

Huwaruhusu wapigaji kura kuchagua kati ya watu kuliko kufanya uteuzi kati ya vyama wapigaji kura wanaweza kupima utendakazi wa wagombeaji binafsi kuliko kukubali to orodha ya wagombeaji wanaotolewa na chama , jambo ambalo huweza kutokea chini ya mfumo wa uchaguzi wa list PR.

Hotoa nafasi ya wagombeaji huru wanaojulikana na wanaotaka kuchaguliwa. Hili huwa muhimu hasa katika mifumo ya vyama vinavyoendelea, pale ambapo siasa bado hupatikana zaidi kati ya watu wanaohusiana kifamilia, kiukoo au kijamii na hauna msingi kwenye uhusiano wa vyama imara kisiasa.

Mwisho, mfumo wa FPTP husifiwa zaidi kwa sababu ni sahili kutumia na kuelewa. Hata pale ambapo idadi ya wagombeaji kwenye karatasi ya kura ni kubwa, hesabu huwa rahisi kufanya kwa maofisa wa uchaguzi.

Udhaifu wa FPTP

Hata hivyo, FPTP hutolewa lawama kwa sababu zifuatazo.

Huwacha nje vyama vidogo ikidai uwakilishaji wa haki yaani chama ambacho hushinda kwa mfano karibu asilimia 10 ya kura zote kinastahili kushinda karibu asilimia 10 ya viti vyote vya uwakilishaji. Katika uchaguzi wa ushirikisho mwaka wa 1993, huko Canada , chama cha Progressive Conservatives kilishinda asilimia 16 ya kura lakini asilimia 0.7 ya viti, na katika uchaguzi mkuu nchini Lesotho mwaka wa 1998, chama cha Taifa Basotho kilishinda asilimia 24 ya kura zote lakini asilimia 1 tu ya viti. Huu ni mfumo ambao hurudiwa kila wakati chini ya FPTP.

Unawacha wachache nje ya uwakilishaji wa haki. Kama kanuni, chini ya FPTP, vyama hutoa mgombeaji ambaye anajulikana na kukubaliwa zaidi katika wilaya fulani ili kuepukana na kutenga wapigaji kura wengi. Lakini hili huwa si kawaida, kwa mfano, ili mgombeaji mwafrika aweze kupewa uteuzi wa chama kikubwa katika wilaya yenye wazungu wachache huko UK au USA, na kuna ushahidi wa kutosha kwamba idadi chache ya kikabila na kirangi duniani kote huwa na nafasi finyu ya kuwakilisha katika bunge lililochaguliwa kupitia FPTP. Kutokana na haya, ikiwa mielekeo ya kupiga kura haiunganishwi pamoja na migawanyiko ya kikabila, basi matembezi kutokana na uwakilishaji wa wagombeji kutoka makundi madogo ya kikabila huweza kusababisha kutoelewana kwenye mfumo mzima wa kisiasa.

Huwatenga wanawake kuwa wanabunge. Swala la mgombeaji anayekubaliwa zaidi kabisa pia huathiri uwezo wa wanawake wa kuchaguliwa katika bunge kwa sababu wana nafasi ndogo ya kuchaguliwa kama wagombeaji kwenye nfumo wa vyama vya mitazamo ya kiume . Ushahidi duniani kote huonyesha kuwa wanawake watakuwa na nafasi ndogo ya kuchaguliwa bungeni kuliko chini ya mfumo wa PR.

Unaweza kuhimizwa uwepo wa vyama vya kisiasa vyenye misingi ya kiukoo, kikabila au ambavyo huweza kuegemeza kampeni na misingi ya sera kwenye mitazamo inayovutia wengi wa watu katika wilaya au eneo lao lakini vitenge au viwe na uhasama kwa wengi . Hili limekuwa tatizo kwa muda katika nchi nyingi za Afrika kama vile Malawi na Kenya ambapo makundi makubwa ya kijamii hupatikana katika eneo moja. Nchi hivyo basi imegawika katika maeneo ya kijiografia ya vyama tofauti, huku kukikosa kichocheo chochote kwa vyama kupinga matokeo nje ya eneo lao na nje ya eneo lenye utamaduni wa kisiasa.

Hutilia chumvi hali ilivyo katika maeneo yenye miliki ambapo chama kimoja hushinda viti vyote katika wilaya au eneo hili ikiwa chama kina ufuasi mkubwa katika eneo fulani la nchi, kikishinda kura zilizo nyingi, kitashinda zote, au karibu zote, kati ya viti vya ubunge kutoka eneo hilo. Haya huwacha nje wachache kutoka eneo hilo kutokana na uwakilishaji na huhimiza mtazamo kuwa siasa ni uwanja wa vita unaobainisha wewe ni nani na unakoishi kuliko kile ambacho unachoamini . Hili limekuwepo kama dai dhidi ya mfumo wa FPTP huko Canada.

Husababisha uwepo wa idadi kubwa ya kura zilizoharibika na ambazo hazina umuhimu katika uchaguzi wa mgobeaji yeyote. Hili huweza kuwa hatari ikiwa huwekwa pamoja na maeneo yenye umiliki kwa sababu wafuasi wa vyama vya wachache katika eneo hilo huanza kuhisi kana kwamba hawana matumaini yoyote ya kupata nafasi ya kuchagua mgombeaji wanayemtaka. Inawezakuwa hatari pale ambapo utengano kutokana na mfumo wa kisiasa unapoongeza uwezekano kukosa kadri wataweza kuanzisha miungano inayopinga mfumo wenyewe.

Huweza kusababisha ugawanyaji wa kura pale ambapo vyama au wagombeaji wenye uwezo sawa wanaposhindana chini ya FPTP, kura kutoka kwa wafuasi wao hugawanywa yaani chama kimoja huweza kushikilia udhibiti wa uongozi wa kipekee panapokuwa na upungufu wa matokeo kutokana na ufuasi wote kwa jumla. Katika baadhi ya demokrasia chini ya FPTP, kupungua kutoka asilimia 60 hadi asilimia 40 ya mgao wa chama kati ya kura ya wengi nchini huweza kusababisha kupungua kutoka asilimia 80 hadi asilimia 60 ya idadi ya viti vilivyopo, jambo ambalo halitaathiri matokeo ya wengi kwa jumla. Isipokuwa tu pale ambapo viti vilivyopo vina ushidani mkubwa, mfumo unaweza kukosa kushughulikia mitazamo na maoni ya umma.

Mwisho, mfumo wa FPTP hutegemea uwekaji wa mipaka ya maeneo ya uchaguzi. Mipaka yote ya maeneo ya uchaguzi huwa na athari za kisiasa, hakuna mchakato wa kiufundi wa kutoa jibu hata moja sahihi lililojitenga na siasa au vinginevyo. Uchoraji wa mipaka huhitaji muda wa kutosha na rasilimali ikiwa matokeo yatachukuliwa kuwa halali. Panaweza kuwa na mvuto/ ushawishi wa kubadilisha mipaka kupitia hila katika uchaguzi au hila katika migao. Hali hii ilidhihirika katika uchaguzi nchini Kenya ambapo tofauti kubwa kati ya ukubwa wa wilaya za maeneo ya uchaguzi - ile kubwa kabisa ilikuwa na idadi ya wapiga kura mara 23 zaidi ikilinganishwa na ile ndogo - ilisababisha kuwepo kwa uongozi wa chama cha Kenyan African National Union kikishinda idadi kubwa ya wengi katika bunge huku kikiwa na asilimia 30 ya kura ya wengi.